Το Νερό στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

Το Νερό στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

03.12.08

0diggsdigg Πηγή: MEΣΟΓΕΙΟΣ SOS Όλοι μας γνωρίζουμε την ευεργετική δύναμη του νερού στη φύση: Αποτελεί το 70% της επιφάνειας της γης, παίζει καθοριστικό ρόλο στη δομή και μεταβολή των ζωντανών οργανισμών, συντελεί στη μεταφορά ενέργειας, διαμορφώνει τα γεωλογικά φαινόμενα, συμβάλλει στη γεωργία και τη βιομηχανία, προσδιορίζει ανάγκες, συνήθειες και ανέσεις στην καθημερινή μας ζωή. Επίσης, όλοι μας έχουμε γνώση των προβληματικών όψεων της διαχείρισης του νερού: Σταδιακή μείωση των αποθεμάτων, πτώση υδροφορέων, δυσκολία πρόσβασης στο πόσιμο νερό για πολλές χώρες, σπατάλη και κακοδιαχείριση στις χρήσεις για ύδρευση και άρδευση, ρύπανση, ευτροφισμός. Τόσο η μια πλευρά, η ευεργετική, όσο και η δεύτερη, η προβληματική, είναι γνωστές σε όλους μας και βέβαια στους εκπαιδευτικούς που υλοποιούν προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Το ερώτημα, όμως, που πολύ συχνά τίθεται, είναι σε ποια απ' τις διαστάσεις θα επικεντρωθούμε; Θα εστιάσουμε στις ιδιότητες, χρήσεις και λειτουργίες του νερού ως φυσικού πόρου, δηλαδή θα ενθαρρύνουμε μια Περιβαλλοντική Εκπαίδευση με νατουραλιστικά χαρακτηριστικά; Ή θα στραφούμε στα προβλήματα επάρκειας και καταλληλότητας του νερού, στα διλήμματα και τους προβληματισμούς που εμπλέκονται στη σύγχρονη οικολογική κρίση; Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση τείνει να διαφοροποιείται από τις παραδοσιακές εκπαιδευτικές διαδικασίες, γιατί ακριβώς στοχεύει να μην 'προσπεράσει' τα προβλήματα που μας αγγίζουν και μας αφορούν. Και μάλιστα αναδεικνύει σε βασική προτεραιότητα, την επίλυση τους: συσπειρώνεται γύρω από ένα περιβαλλοντικό πρόβλημα και προσπαθεί να διερευνήσει τις βαθύτερες αιτίες που το διαμορφώνουν. Η ενασχόληση με τα προβλήματα, ενδεχομένως να κάνει κάποιους εκπαιδευτικούς να αναρωτηθούν: Έχουμε το δικαίωμα να φορτώσουμε στα παιδιά μας τα δυσβάσταχτα βάρη της ανθρωπότητας; Πρέπει να τους μεταφέρουμε το βάρος της ενοχής για προβλήματα που άλλοι προκάλεσαν και άλλοι ευθύνονται γιrsquo αυτά; Από την άλλη, όμως, έχουμε το δικαίωμα να τα απαλλάξουμε από κάθε είδος προσωπικής ευθύνης; Και σε ένα επόμενο βήμα, να τα καθησυχάσουμε λέγοντας ότι 'οι ειδικοί ξέρουν και θα βρουν τη λύση!'; Με λίγα λόγια είναι αρκετή η παράθεση του προβλήματος και των ενδεδειγμένων λύσεων σε μια λογική του τύπου: 'να το πρόβλημα να και η λύση του!'; Ένα πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης μπορεί, όμως, να φέρει τον πολιτικό τρόπο σκέψης μέσα στην καθημερινή εκπαιδευτική διαδικασία, να εμπλέξει τα ίδια τα παιδιά σε μια διαδικασία διερεύνησης και στοχασμού γύρω από τα ίδια τα προβλήματα, τις αιτίες, τις εναλλακτικές απόψεις, τα αντικρουόμενα επιχειρήματα ή διλήμματα που συνδέονται με τις λύσεις τους. Πολύμορφες προσεγγίσεις Ολοένα και περισσότερο συνειδητοποιούμε ότι το περιβαλλοντικό πρόβλημα είναι και οικονομικό και πολιτικό και κοινωνικό και είναι απαραίτητος ο συνυπολογισμός αυτών των όψεων, αν θέλουμε να το κατανοήσουμε σε βάθος. Αντιθέτως, όλοι γνωρίζουμε ότι η αποσπασματική θεώρηση του περιβάλλοντος ανεξάρτητα από τους παράγοντες - κοινωνικοοικονομικούς και πολιτικούς - που το διαμορφώνουν, εύκολα μπορεί να οδηγήσει σε παρανοήσεις και μονοδιάστατους τρόπους σκέψης. Και σίγουρα δε μπορεί παρά να είναι γοητευτική - όσο και απαιτητική- κάθε προσπάθεια να σχεδιάσουμε διδακτικές προσεγγίσεις που να δίνουν στους μαθητές τη δυνατότητα να συνειδητοποιούν το πολύμορφο πλέγμα παραγόντων και σχέσεων που διαμορφώνονται γύρω από τα περιβαλλοντικά ζητήματα, με ποιο τρόπο επιδρούν, καθορίζουν, επηρεάζουν, αλλά και επηρεάζονται, εξαρτώνται ή συνδέονται μεταξύ τους όλοι οι επιμέρους παράγοντες. Ας πάρουμε για παράδειγμα το πρόβλημα ρύπανσης ενός υγρότοπου, ενός ποταμού ή μιας λίμνης από απόβλητα τουριστικών μονάδων ή γεωργικά λιπάσματα. Σκόπιμο είναι να ενθαρρύνουμε τους μαθητές να αναζητήσουν πέρα από τα εμφανή περιβαλλοντικά προβλήματα (ρύπανση νερού κι εδάφους, καταστροφή βιότοπων και οικοσυστημάτων κ.ά.), τους οικονομικούς λόγους για τους οποίους παρεμβαίνουμε, τα κίνητρα που καθοδηγούν τις παρεμβάσεις, τους τρόπους με τους οποίους η δομή της σύγχρονης κοινωνίας και τα σύγχρονα πρότυπα προβάλλουν συγκεκριμένες επιλογές. Επίσης, να κατανοήσουν τα διαφορετικά οικονομικά συμφέροντα ή κοινωνικά δικαιώματα των διαφορετικών ομάδων του πληθυσμού και να συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχουν σημαντικοί για την επιβίωση κοινωνικοί και οικονομικοί λόγοι (εξασφάλιση εργασίας για ντόπιους κατοίκους, οικονομική ανάπτυξη ή ανόρθωση της τοπικής κοινωνίας), αλλά και δικαιώματα άλλων ομάδων του πληθυσμού τα οποία παρακάμπτονται ή παρακωλύονται (περιορισμός παραδοσιακών οικονομικών δραστηριοτήτων, π.χ. τοπική αλιεία) Σε μια τέτοιου είδους διδακτική προσέγγιση, ιδιαίτερη μαθησιακή αξία κατέχει το παιχνίδι ρόλων. Οι μαθητές σε διαφορετικούς ρόλους μπορούν να εκπροσωπούν τις διάφορες μερίδες του πληθυσμού, και να αποδίδουν μέσα από δημιουργικούς τρόπους έκφρασης τα διαφορετικά οικονομικά κίνητρα ή τις διαφορετικές ανάγκες των πολιτών, τα οποία είναι μεταξύ τους αντικρουόμενα, αλληλένδετα ή συνεξαρτώμενα. Σε ένα επόμενο στάδιο, να διερευνήσουν λύσεις εναλλακτικές στα προβλήματα, λύσεις που να διαπνέονται από τη βιωσιμότητα, ως επιλογή που διατηρεί σε ισορροπία τα οικοσυστήματα, χωρίς να παραβιάζει βασικές ανθρώπινες ανάγκες. Και βέβαια, μια τέτοια προσέγγιση αποδίδει, όταν αξιοποιείται το τοπικό περιβάλλον με τα αναρίθμητα παραδείγματα της άμεσης, ζωντανής πραγματικότητας. Πράγματι, οι μαθητές ενεργοποιούνται περισσότερο, όταν ένα περιβαλλοντικό θέμα αφορά τους ίδιους, τον τρόπο ζωής τους. Σταδιακά συνειδητοποιούν ότι κάποια προβλήματα που θεωρούν τοπικά, ξεπερνούν τα όρια μιας περιοχής, έχουν διατοπικό ή παγκόσμιο χαρακτήρα. Κι έτσι αντιλαμβάνονται την παγκοσμιότητα των περιβαλλοντικών προβλημάτων ότι τα προβλήματα που παρουσιάζονται ή συνδέονται με μέρη πολύ μακρινά και αγγίζουν διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, τον αφορούν εξίσου. Ο ρόλος της επιστήμης και της τεχνολογίας Σε όλη αυτή τη διαδικασία διατύπωσης κρίσεων και προβληματισμών, μια άποψη που συχνά κυριαρχεί είναι ότι η τεχνολογία και η επιστήμη θα είναι πάντα σε θέση να ανταποκρίνονται στα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα. Μπορούν όμως να θεωρηθούν ως πανάκεια; Μπορούν να αντιμετωπίσουν με επιτυχία προβλήματα, των οποίων οι ρίζες είναι και οικονομικές, κοινωνικές, κ.λπ.; Είναι μάλλον πιο σκόπιμο να συνειδητοποιούν οι νέοι τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρουν οι τεχνολογικές λύσεις στην υπηρεσία του περιβάλλοντος και ότι δε μπορούμε να εφησυχάζουμε με μάλλον ελπιδοφόρες υποσχέσεις τους. Για παράδειγμα, στη διαπραγμάτευση του περιβαλλοντικού προβλήματος της λειψυδρίας είναι σημαντικό να κατανοηθούν οι ανάγκες που ικανοποιεί ένα μεγάλο τεχνικό έργο, όπως είναι η κατασκευή ενός φράγματος (εξασφάλιση νερού με σκοπό την ύδρευση, άρδευση, αντιμετώπιση εποχιακών πλημμύρων). Ωστόσο, χρειάζεται να αντιληφθούν ότι η κατασκευή ενός φράγματος που απαντά αποτελεσματικά στο πρόβλημα της ανεύρεσης υδάτινων πόρων, δεν παρεμβαίνει άμεσα και ουσιαστικά στη ρίζα του προβλήματος, παρά μόνο πρόσκαιρα ή εποχιακά. Όσο δε συνειδητοποιούμε το μέγεθος και την έκταση των αναγκών που θέτουμε στη ζήτηση νερού, το πρόβλημα ανεύρεσης τόπων για άντληση νερού θα παραμένει: τα μεγάλα τεχνικά έργα, υψηλών επενδύσεων, δε θα καταφέρουν να μας αποτρέψουν από το να κουβαλάμε νερό από όλο και μακρύτερα μέρη (π.χ. η υδροδότηση της Αθήνας διαδοχικά από το Μαραθώνα, την Υλίκη, το Μόρνο, τον Εύηνο). Το πρόβλημα θα λύνεται πρόσκαιρα, ενώ οι επιπτώσεις στα φυσικά και ανθρωπογενή οικοσυστήματα θα είναι μόνιμες. Σταδιακά, οι μαθητές ενθαρρύνονται σε μια διαδικασία διερεύνησης στάσεων και αξιών: όπως πόσο αναγκαίο είναι ένα φράγμα που προτίθεται να ικανοποιήσει πολυτελείς τουριστικές δραστηριότητες ή προορίζεται για άρδευση σε περιοχές που δε γίνεται κατάλληλη εφαρμογή και δεν εφαρμόζεται κανένα πρόγραμμα εξοικονόμησης νερού; Στόχοι και διαστάσεις Στόχος μιας τέτοιου τύπου εκπαιδευτικής πρότασης δεν είναι η ενοχοποίηση του σύγχρονου κοινωνικοοικονομικού συστήματος και η θυματοποίηση των πολιτών, αλλά η προσπάθεια να αποκαλυφθεί το ευρύτερο πλαίσιο παραγόντων εντός του οποίου τοποθετούνται ή διαμορφώνονται οι επιλογές του σύγχρονου ανθρώπου. Στόχος είναι να αναζητηθεί η προσωπική ευθύνη του καθενός και τα προσωπικά όρια παρέμβασης στα περιβαλλοντικά προβλήματα. Οι νέοι εκφράζουν συνήθως έναν σκεπτικισμό και μια επιφυλακτικότητα: πόσο αποτελεσματική ή χρήσιμη είναι η δική τους δράση και κατά πόσο είναι σε θέση με τη μικρή τους συμμετοχή να επηρεάσουν τα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα; Και αυτό είναι δικαιολογημένο στο βαθμό που τα περιβαλλοντικά προβλήματα προβάλλονται τόσο πολύ απειλητικά και η εμπλοκή των μαθητών τόσο αναγκαία. Από την άλλη πλευρά, η κατανόηση της σχέσης που συνδέει τους ανθρώπους με το περιβάλλον τους, ιδιαίτερα το τοπικό, καθώς και η συνειδητοποίηση της δικής τους προσωπικής ευθύνης αποτελούν το αφετηριακό σημείο για την κινητοποίηση μέσα από δράσεις. ¶τομα που αισθάνονται κάποια προσωπική ευθύνη απέναντι στο περιβάλλον είναι περισσότερο πιθανό να εμπλακούν σε συμπεριφορές και δράσεις περιβαλλοντικά υπεύθυνες. Με την έννοια αυτή η προστασία του περιβάλλοντος δε θα επέλθει μόνο με την κινητοποίηση μιας ομάδας 'ειδικών' του περιβάλλοντος. Τα προβλήματα του περιβάλλοντος ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων κοινωνικών, πολιτισμικών και οικονομικών επιλογών διαχέονται στο σύνολο της κοινωνίας, γίνονται υπόθεση ζωτική του πολίτη. Μια τέτοιου είδους κριτική και αναστοχαστική διαδικασία διερεύνησης στάσεων και διασαφήνισης αξιών αποτελεί, ίσως και τη σύγχρονη πρόκληση που προβάλλει σήμερα τόσο το σχολείο όσο και το περιβάλλον. Γιατί, ίσως μόνο μέσα από ένα σχολείο, ανοιχτό στη συμμετοχή και τη συνεργασία και ταυτόχρονα ανοιχτό στον κοινωνικό διάλογο, που δε διστάζει να κρίνει και να αμφισβητεί μπορούμε να προετοιμάσουμε δυναμικές, γόνιμες και δημιουργικές διεξόδους από τα περιβαλλοντικά προβλήματα του σύγχρονου πολιτισμού. Στην καλλιέργεια αυτής της ανατροφοδοτικής σχέσης με το περιβάλλον, οι περιβαλλοντικές οργανώσεις μπορούν να συμβάλλουν τόσο κριτικά όσο και δημιουργικά μέσω των δράσεων και των παρεμβάσεών τους στην εκπαίδευση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ * Γεωργόπουλος, Α., και Τσαλίκη, Ε., (1993): Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αρχές - Φιλοσοφία, Μεθοδολογία, Παιχνίδια και Ασκήσεις, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα. * Παπαδημητρίου, Β. (1998) Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και σχολείο. Μια διαχρονική θεώρηση. Εκδόσεις τυπωθήτω. * Φλογαΐτη, Ευ., (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Χριστίνα Κάτσενου Εκπαιδευτικός, Μέλος του Δ.Σ. του Δικτύου Μεσόγειος SOS